Son douscentos minutos de metraxe. O formato, un documental que recompila testemuñas de xente anónima. O fío condutor, a loita obreira acontecida en Cartaxena en 1992, o ano do alarde español a conta das Olimpíadas de Barcelona e mais a Exposición Universal de Sevilla. O tema, a conciencia de clase. En definitiva, unha concorrencia de ingredientes capaz de arrepiar o máis destemido dos produtores cinematográficos. Porén, o resultado é un dos mellores documentais filmados nos últimos tempos en España.
Se tiveramos que describir a estrutura de El año del descubrimiento (premio Goya 2021), partiríamos dunha imaxe gráfica: a do buscador que procura ouro cunha batea, ese prato que enche de auga e que vai baleirando pausadamente coa esperanza de atopar un anaco do metal precioso. O filme de Luis López Carrasco asume unha procura entre numerosas opinións heteroxéneas en canto a idades e ideoloxía, pero homoxéneas no tocante á esfera social: a clase traballadora. Mediante unha montaxe lúcida, con testemuñas que se entrecruzan nunha pantalla dividida en dous, o director expón unha cadea de acontecementos, nostalxias, medos, esperanzas, soños e pensamentos clasificados de xeito xeracional: obreiros adultos que xa abrazan ou están a piques de abrazar a idade de xubilación, e mozos ou mozas que están a experimentar os primeiros anos da súa incorporación ao mercado laboral. Uns proxectan unha mirada cargada de certo orgullo pola loita emprendida durante os duros anos da reconversión industrial en España, mentres os segundos fitan o seu ollar cara un futuro desesperanzado. A película avanza cunha planificación despoxada de artificios, con planos pechados, cámara inestable, son enmarañado polas voces de fondo, e escenografía e iluminación descoidada. É dicir, un produto non mediatizado que pretende amosar, sen ornamentos, a pulsión colectiva do proletariado ao que, en gran medida, lle arrebataron a conciencia de clase, o motor da súa loita. A medida que a longametraxe avanza, as declaracións van acadando maior concreción, e vai tomando corpo e protagonismo esa conciencia obreira que ameaza con esvaecer. Cara ao final, cando a area e a auga que atopan na batea vai minorando, unha parte da pantalla escurece para realzar as testemuñas finais que narran os sucesos de loita obreira, que culminaron na queima da Asemblea rexional cun cóctel molotov no ano 1992.
Dezaseis días despois, o goberno español anunciaba un contrato para construír seis fragatas no estaleiro de Bazán. O conflito laboral semellaba acabar en éxito para os traballadores. Pero foi realmente unha vitoria? Os irmáns Dardenne, cineastas belgas de acentuada ideoloxía socialista, rodaron en 2013 Dous dias, unha noite (Deux Jours, une nuit), filme no que Marion Cotillard interpreta unha traballadora que está a punto de perder o seu posto de traballo. Para conservalo deberá convencer os seus compañeiros de que renuncien a unha paga extra que a empresa lles ofrece por cubrir as horas da futura vacante da protagonista. Fracasa no seu intento por aglutinar a solidariedade pero ao final do filme manifesta, a pesar da derrota, a súa satisfacción por conseguir afianzar no seu espírito a conciencia de clase. En cambio, a mensaxe final que comparte Luís López Carrasco no seu fresco é a dunha vitoria a curto prazo: os contratos do estaleiro; pero unha derrota a largo prazo: a perda da conciencia de clase entre os traballadores dun país cada vez máis escorado cara o individualismo.
A estética do fortuíto
No xénero do documental existe unha premisa básica que supón un punto distintivo respecto do cine de ficción: a activación dunha credulidade forte. Porén, aínda así, o espectador é capaz de recoñecer elementos formais que poden espertar certas susceptibilidades acerca da veracidade dos feitos narrados. El año del descubrimiento, a pesar de que toda a película xira en torno ao que “outros” nos contan, establece un ornamento paratextual que predispón o espectador a considerar que o que se lle da a ver e oír está fortemente apegado á realidade. En certo modo, a película dirixida por Luis López Carrasco fai uso do que os semióticos cualifican como “a estética do fortuíto”. Semella como se o captado polas cámaras respondera a un “pasabamos por alí” —neste caso por un bar ateigado de xente— e decidimos filmar as conversas privadas dun grupo de homes, mulleres, mozos e mozas: o desenfoque, a proximidade da cámara, os movementos que desfiguran a planificación clara, unha montaxe abrupto e moi visible e que o feito narrado comece in media res.
Baixo este grado máximo de verosimilitude formal, a película acolle as testemuñas iniciais, ideoloxicamente heteroxéneas, o que outorga, ademais, unha aparencia obxectiva ao produto. Así, en última instancia, cando todo converxe cara o manifesto final, o espectador, como mínimo, atópase na obriga de establecer na súa conciencia un debate que os grandes poderes do capitalismo pretenden sepultar
